تفسیرى از « روح » (2)
تفسیرى از « روح » (2)
تفسیرى از « روح » (2)
نويسنده: دکتر محمد کاظم شاکر
۶. نگاهى به معناى روح در تفاسیر
۱- تشتت آراء
۲- عدم انتخاب راى
۳- عدم استدلال بر راى انتخابى.
۶.۱.پراکندگى آراء و عدم انسجام در تحلیل
۱- وحى،
۲- قرآن،
۳- جبرئیل،
۴- عیسى،
۵- مخلوقى بزرگتر از فرشتگان،
۶- مخلوقى شبیه انسان،
۷- فرشتهاى بزرگ (با اوصافى عجیب و غریب)،
۸- فرشتگان محافظ،
۹- فرشته موکل ارواح،
۱۰- فرشتهاى که ارواح را به اجسام وارد مىکند،
۱۱- ارواح بنى آدم،
۱۲- ارواح مؤمنان،
۱۳- بنى آدم،
۱۴- نفس انسان،
۱۵- فرشتگان بزرگ. (۴۲)
مستند اکثر این اقوال تفسیرى، قول تابعین و تنى چند از صحابه است و به پیامبر صلى الله علیه وآله یا معصوم نمىرسد.اغلب مفسران تنها به نقل این آراء متشتت و متضاد پرداختهاند و نتوانستهاند تفسیرى از روح ارایه دهند که با تمام موارد کاربرد این واژه در قرآن سازگار باشد.برخى حتى در موارد مشابه، تفاسیر متفاوتى ارایه دادهاند.به طور مثال، زمخشرى در آیه «تعرج الملائکه و الروح فى یوم...» روح را جبرئیل و در «یوم یقوم الروح و الملائکه» به مخلوقى عظیمتر از فرشتگان تفسیر کرده است. (۴۳)
۶.۲.عدم انتخاب راى مفسران
۶.۳.عدم استدلال بر راى انتخابى
برخى دیگر از مفسران، «روح» را در آیه «ینزل الملائکه بالروح...» و نیز آیه «تنزل الملائکه و الروح...» به جبرئیل تفسیر کرده، دلیل آن را توصیف جبرئیل به روح الامین در آیه «نزل به الروح الامین...» دانستهاند. (۴۵)
این دلیل در غایت ضعف است، زیرا به صرف اینکه جبرئیل در پارهاى موارد به عنوان روحالامین یا روح القدس معرفى شده، نمىتوان گفت که در همه موارد مراد از روح، جبرئیل است! چرا که در این صورت باید قایل شویم که جبرئیل با عیسى علیه السلام یک فرد است، زیرا خداوند در آیه «...و کلمته القاها الى مریم و روح منه» عیسى علیه السلام را روح نامیده است.
۷. استوارترین نظریه در تفسیر «روح»
۷.۱.معناى روح
روح از نظر ایشان «کلمه حیات است که خداوند به اشیاء القا مىکند و آنها را با مشیتخود زنده مىسازد» . (۴۷)
۷.۲.حقیقت روح
۷.۳.مصادیق روح در قرآن و ارتباط بین آنها
توضیح آنکه، آیات روح را مىتوان به دو دسته تقسیم کرد; یکى آیاتى که روح در آنها به طور مطلق آمده است مانند «یوم یقوم الروح و الملائکه» ، «تنزل الملائکه و الروح» و «تعرج الملائکه و الروح...» و دیگرى آیاتى که در آنها روح به صورت مقید و مضاف آمده است مانند «روح الامین» ، «روح القدس» ، «روحى» ، «روحنا» ، «روح منه» ایشان در مورد آیات دسته اول مىفرماید: «از این آیات اجمالا فهیمده مىشود که روح موجودى مستقل، داراى حیات و علم و قدرت است و از نوع صفات و احوال قائم به اشیاء نیست» . (۵۰)
این روح غیر از ملائکه است. (۵۱) و اما در مورد دسته دوم باید گفت که در آن موارد، مرتبهاى از روح در انسان یا فرشته بوجود مىآید که آن نیز حقیقتى است وجودى و منشا آثار، اما باید توجه داشت که مطلق غیر از مقید است. (۵۲)
علامه نسبتبین روح مقید و روح مطلق را نسبت «افاضه به مفیض» و سایه به صاحب سایه مىداند. (۵۳) ایشان تصریح مىکنند که روح موجود در نباتات، روح دمیده شده در انسان، روح تایید کننده مؤمن، روح تایید کننده پیامبران، روح متعلق به فرشتگان همگى از افاضههاى روح مطلق است. (۵۴)
باید توجه داشت که هر مرتبهاى از روح داراى آثارى متفاوت با مرتبه دیگر است، علامه در تفسیر آیه «و ایدهم بروح منه» مىنویسد: «ظاهر آیه این معنا را افاده مىکند که در مؤمنین به غیر از روح بشریت که در مؤمن و کافر هست، روحى دیگر وجود دارد که از آن حیاتى دیگر ناشى مىشود و قدرتى و شعورى جدید مىآورد و به همین معناست که آیه «او من کان میتا فاحییناه..» . (۵۵) و نیز آیه «من عمل صالحا...فلنحیینه حیوه طیبه» (۵۶) به آن اشاره دارد» . (۵۷)
شایان ذکر است که در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده است که: «ان روح المؤمن لاشد اتصالا بروح الله من اتصال شعاع الشمس بها; روح مؤمن به روح خدا پیوستهتر است از پیوستگى پرتو آفتاب به خورشید» . (۵۸)
روح الهى مىتواند چنان در انسان تجلى یابد که او با دم خود مردهاى را زنده کند و هیکل گلین پرندهاى را به پرنده واقعى تبدیل کند.در میان پیامبران الهى، عیسى علیه السلام ارتباط خاصى با روح مطلق داشته است.علامه طباطبایى در این باره مىنویسد: «تایید به روح القدس اختصاص به عیسى بن مریم علیه السلام ندارد، بلکه بین همه رسولان مشترک است و لیکن در خصوص عیسى علیه السلام به نحوى خاص است، چون تمامى آیات بینات آنجناب از قبیل زنده کردن مرده با دمیدن، مرغ آفریدن، بهبودى دادن به پیسى و کورى و از غیب خبر دادن، امورى بوده که متکى بر حیات و ترشحى از روح است» (۵۹) و «ظاهرا همین تایید به روح القدس بوده که مسیح را براى سخن گفتن با مردم در گهواره آماده ساخته است» . (۶۰)
۷.۴.ارتباط روح با جبرئیل و وحى
از نظر ایشان القاى روح به پیامبران به معناى ایجاد نحوهاى از وجود متعالى است، به عبارت دیگر، در جریان القاى روح، روح پیامبر با درجهاى اعلى از روح الهى اتحاد پیدا مىکند.این اتحاد با روح قدسى است که زمینه تعلیم وحى را فراهم مىکند.در این باره مىفرماید: «خداوند فرشتگان را نازل مىکند تا روح را بر قلب پیامبر صلى الله علیه وآله القا کند تا بدین وسیله معارف الهى بر او افاضه شود» . (۶۲) اما اینکه خداوند در آیه ۵۲ شورى القاى روح را «ایحاء روح» نامیده (اوحینا الیک روحا...) دلیلش این است که روح کلمه حیات است، پس بر این مبنا مىتوان القاى کلمه حیات به قلب پیامبر صلى الله علیه وآله را وحى آن به پیامبر نامید. (۶۳)
از کلام علامه استفاده مىشود که ایشان فرایند نزول فرشتگان و القاى روح را این گونه تفسیر مىکنند که فرشتگان نیز صاحب روح هستند. (۶۴) آنها نازل مىشوند تا با روح قدسى خود، در جان پیامبر حیاتى دیگر ایجاد کنند تا مستعد پذیرش معارف الهى شود. (۶۵) وجه تسمیه جبرئیل به روح نیز به این است که او حامل روح الهى است. جبرئیل روح القدس را بر قلب پیامبر نازل مىکند و این روح نازل شده حامل قرآن است. (۶۶)
توضیح اینکه علامه معتقدند یکى از موارد افاضه روح مطلق، روحى است که در فرشتگان است.فرشتگان نیز همانند انسان مورد افاضه روح هستند.علت آنکه از این افاضه به نفخ روح تعبیر نشده، آن است که آنها با همه اختلافى که در قرب و بعد از پروردگار دارند، روح محضند و از کدورتهاى عالم ماده منزه هستند. (۶۷)
۷.۵.تقسیمبندى موارد روح در قرآن
۱) روح مطلق که مبدء حیات است.روح در آیات سورههاى قدر، معارج و نبا از این قبیل است.
۲) روح مقید که در واقع مرتبهاى نازل شده از روح مطلق است که در موجودات اعم از نباتات، حیوانات، انسانها و فرشتگان ظهور و بروز مىیابد و مراتب هر یک با دیگرى فرق دارد، حتى در انسانها با مراتب مختلف تجلى مىیابد.روح در اکثر آیات ناظر به این مورد است.
۳) مطلق روح که امرى کلى است و منطبق بر هر دو نوع مصداق است.به نظر ایشان مراد از روح در آیه «یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربى» (۶۸) ، نه روح مطلق و نه روح مقید است و مصداق خاصى را در نظر ندارد، بلکه سؤال از حقیقت روح است که این حقیقت در همه مصادیق وجود دارد.ایشان مىفرماید: «ان السؤال انما عن حقیقه مطلق الروح الوارد فى کلامه سبحانه، و ان الجواب مشتمل على بیان حقیقه الروح و انه من سنخ الامر» (۶۹)
۸. نتیجه
الف - هم در قرآن و هم در تورات و انجیل از روح به عنوان موجودى که منشا حیات است نام برده شده است.حیاتى که ابتدایىترین مرحله آن در گیاهان و حیوانات و بالاترین و پاکیزهترین مرتبه آن در فرشتگان و بویژه فرشته وحى است تا جایى که «روح القدس» نام گرفته است.
ب - انسان از نظر حیات و آثار آن که شعور و قدرت است موجودى داراى مراتب است و با ایمان و عمل صالح مىتواند درجات حیات طیب را که نتیجه تایید روح است، یکى پس از دیگرى طى کند.مولانا این معنا را نیکو سروده است:
• از جمادى مردم و نامى شدم مردم از حیوانى و آدم شدم حمله دیگر بمیرم از بشر وز ملک هم بایدم جستن ز جو بار دیگر از ملک قربان شوم آنچ اندر وهم نآید آن شوم (۷۰)
• وز نما مردم ز حیوان سر زدم پس چه ترسم کى ز مردن کم شدم تا بر آرم از ملایک پر و سر کل شىء هالک الا وجهه اندر وهم نآید آن شوم (۷۰) اندر وهم نآید آن شوم (۷۰)
ج - با تفسیر علامه طباطبایى از روح، پدیده وحى چهرهاى بسیار عمیقتر از آنچه که در کلام دیگر مفسران آمده پیدا مىکند.طبق این نظر، وحى صرفا آموزش الفاظ و معانى آیات نیست، بلکه آنچه در وحى اتفاق مىافتد نزول یک حقیقت وجودى متعالى به نام روح القدس بر قلب پیامبر است که وحى نیز از آثار این نزول است، از اینجاست که مىتوان نزول روح القدس بر قلب پیامبران را عاملى مهم در عصمت پیامبران قلمداد کرد.
پی نوشتها:
۴۲) ر.ک.به تفاسیر طبرى، بیضاوى، کشاف، مجمع البیان، روح المعانى، ابنکثیر، برهان، نورالثقلین، المحرر الوجیز، تفسیر التحریر و التنویر و الدرالمنثور، ذیل آیات ۸۵ اسراء، ۴ از قدر، ۴ از معارج و ۳۸ از نبا.
۴۳) ر.ک.محمود زمخشرى، الکشاف، ذیل آیات۴ معارج و ۳۸ نبا.
۴۴) ر.ک.اسماعیلبنکثیر، تفسیر القرآن العظیم، ذیل آیات ۸۵ اسراء و ۳۸ از نبا; عبداللهبنعمربیضاوى، انوار التنزیل و اسرار التاویل، ذیل آیه۴ معارج; محمدبن جریر طبرى، جامع البیان فى تاویل آى القرآن، ذیل آیات ۸۵ اسراء و ۲ از نحل و ۳۸ از نبا; فضلبنحسنطبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ذیل آیات۸۵ اسراء و ۳۸ از نبا.
۴۵) محمود آلوسى، روحالمعانى، ذیل آیه ۲ از نحل.
۴۶) محمدحسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۲۱۷، ذیل آیه۲ نحل، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۲ش.
۴۷) همان، ج۱۲، ص۲۱۸، ذیل آیه ۲ نحل.
۴۸) همان، ج۱۲، ص۲۱۹، ذیل آیه ۲ نحل.
۴۹) ر.ک.همان، ج۱۳، ص۲۰۹، ذیل آیه ۸۵ اسراء.
۵۰) همان، ج۱۲، ص۲۱۸، ذیل آیه۲ نحل.
۵۱) ر.ک.همان، ج۲۰، ص۸، ذیل آیه۴ معارج.
۵۲) ر.ک.همان.
۵۳) ر.ک.همان، ج۲۰، ص۲۷۴.ذیل آیه ۳۸ نبا.
۵۴) ر.ک.همان.
۵۵) انعام (۶)، ۱۲۲.
۵۶) نحل (۱۶)، ۹۷.
۵۷) محمدحسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۲۲۶، ذیل آیه ۲۲ مجادله.
۵۸) محمدبنیعقوب کلینى، الاصول من الکافى، ج۴، ص۴۹۰، (ترجمه کمرهاى) .
۵۹) محمدحسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج۲، ص.....، ذیل آیه ۲۵۳ بقره.
۶۰) همان، ج۶، ص۲۲۶، ذیل آیه ۱۱۰ مائده.
۶۱) محمدحسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۲۱۹، ذیل آیه۲ نحل.
۶۲) ر.ک.همان، ج۱۲، ص۲۱۸، ذیل آیه ۲ نحل.
۶۳) ر.ک.همان.
۶۴) ر.ک.همان.
۶۵) ر.ک.همان.
۶۶) ر.ک.همان، ج۱۳، ص۲۰۹، ذیل آیه ۸۵ اسراء.
۶۷) ر.ک.همان، ج۱۲، ص۴۹۸، ذیل آیه ۱۰۲ نحل.و نیز ج۱۳، ص۲۰۹، ذیل آیه ۸۵ اسراء.و نیز ج۲۰، ص۲۷۴، ذیل آیه ۳۸ نبا.
۶۸) اسراء (۱۷)، ۸۵.
۶۹) همان، ج۱۳، ص۲۱۲، ذیل آیه ۸۵ اسراء.
۷۰) جلالالدین رومى، مثنوى معنوى، به تصحیح نیکلسون، ج۲، ص۲۲۲ (دفتر دوم،
۳۹۰۵- ۳۹۰۱)
/خ
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}